iltizam sistemi ne demek?

İltizam sistemi, Osmanlı İmparatorluğu'nda özellikle 17. yüzyıldan itibaren yaygınlaşan ve devletin gelirlerinin toplanmasında önemli bir rol oynayan bir vergi toplama yöntemidir. Sistem, vergi toplama hakkının (iltizam) belirli bir süreliğine, genellikle ihale yoluyla, özel kişilere (mültezim) verilmesi üzerine kuruludur. Mültezim, belirli bir bölge veya vergi türü için belirlenen bir miktarı devlete ödemeyi taahhüt eder ve bu miktarı toplamak için bölgedeki halktan vergi alır. Topladığı miktar, taahhüt ettiği miktarı aşarsa, fazlası mültezimin kârı olurdu.

İltizam sisteminin temel özellikleri şunlardır:

• İhale Sistemi: Vergi toplama hakkı genellikle açık artırma yoluyla verilirdi. En yüksek teklifi veren mültezim, iltizamı kazanırdı.
• Süreli Sözleşme: İltizam sözleşmeleri genellikle belirli bir süre için (örneğin, 1-3 yıl) geçerliydi. Bu süre sonunda sözleşme yenilenebilir veya başka bir kişiye verilebilirdi.
• Vergi Tahmini: Devlet, her iltizam bölgesi için toplanması gereken tahmini bir vergi miktarı belirlerdi. Mültezim, bu tahmini miktarı devlete ödemek zorundaydı.
• Mültezimin Sorumluluğu: Mültezim, belirlenen vergi miktarını toplamakla yükümlüydü. Toplamada yetersiz kalması durumunda ceza öder veya devlete borçlu kalırdı.
• Kâr Paylaşımı: Mültezim, tahmini vergi miktarının üzerinde topladığı vergi miktarından kâr elde ederdi. Bu, mültezimleri vergi toplamada etkin olmaya teşvik eden bir unsurdu.
• Yerel Yönetim Etkisi: Mültezimler, vergi toplama sürecinde yerel yönetimde önemli bir rol oynamış, hatta bazen yerel idareyi de etkilemişlerdir.

İltizam sisteminin avantajları ve dezavantajları:

Avantajları:

• Maliyet etkinliği: Devlet, vergi memurları istihdam etmek yerine vergi toplama işini mültezimlere devrettiği için maliyetten tasarruf sağlıyordu.
• Vergi toplamada etkinlik: Mültezimler, kendi kazançlarını artırmak için vergi toplamada daha etkin olmaya teşvik ediliyordu.

Dezavantajları:

• Halk üzerinde baskı: Mültezimler, belirledikleri vergi miktarını toplamak için halk üzerinde aşırı baskı uygulayabiliyordu. Bu durum halkın isyanlarına ve sosyal huzursuzluklara yol açabiliyordu.
• Yolsuzluk: İhale sürecinde ve vergi toplamada yolsuzluk yaygın bir sorundu. Mültezimler, vergi gelirini devlete tam olarak bildirmeyerek kendi çıkarları için kullanabiliyorlardı.
• Vergi adaletsizliği: Vergi toplama, mültezimlerin kendi çıkarlarına göre yapıldığı için vergi adaleti sağlanamıyordu. Bazı bölgelerde halk aşırı vergilenirken, bazı bölgelerde vergi toplama yetersiz kalabiliyordu.
• Ekonomik istikrarsızlık: Vergi toplama sisteminin belirsizliği, ekonomik istikrarsızlığa yol açabiliyordu.

Sonuç olarak, iltizam sistemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun vergi toplama sisteminde önemli bir yer tutsa da, hem avantajları hem de önemli dezavantajları olan karmaşık bir sistemdi. Yolsuzluk, adaletsizlik ve halk üzerindeki baskı, sistemin uzun vadede sürdürülebilirliğini zorlaştıran faktörlerdi. 19. yüzyılda Tanzimat dönemiyle birlikte iltizam sistemi kademeli olarak kaldırılmaya başlanmıştır.